Γιαγκίνης Κωνσταντίνος

Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Επιστήμης Τροφίμων και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Γενικός Γραμματέας ΕΜΕΔΕ

Χριστιανική ορθόδοξη νηστεία: Μια σύντομη περιγραφή

Η ορθόδοξη χριστιανική νηστεία λαμβάνει χώρα για ένα σύνολο 180-200 ημερών τον χρόνο, όπως προτείνεται από την ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία. Υπάρχουν τρεις βασικές χρονικές περίοδοι νηστείας στις οποίες απαγορεύονται διαφορετικές ομάδες τροφίμων κατά την διάρκεια της εκάστοτε περιόδου νηστείας. Κατά την 40ήμερη νηστεία των Χριστουγέννων, οι νηστεύοντες αποφεύγουν τα γαλακτοκομικά προϊόντα, τα αυγά και το κρέας. Επιπλέον, οι νηστεύοντες απέχουν από το ψάρι και το λάδι τις Τετάρτες και τις Παρασκευές. Κατά την διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής, η οποία διαρκεί 48 ημέρες, οι νηστεύοντες απέχουν από τα γαλακτοκομικά προϊόντα, τα αυγά και το κρέας. Επιπλέον, οι νηστεύοντες απέχουν από το λάδι τις καθημερινές και από το ψάρι κάθε ημέρα εκτός από την 25^η Μαρτίου και την Κυριακή των Βαΐων. Κατά την διάρκεια της 15ήμερης νηστείας της Θεοτόκου, οι νηστεύοντες απέχουν από τα γαλακτοκομικά προϊόντα, τα αυγά και το κρέας. Επίσης, οι νηστεύοντες απέχουν από το τυρί, τα αυγά, το ψάρι όλες τις ημέρες εκτός από την 6^η Αυγούστου (Μεταμόρφωση του Σωτήρος). Η νηστεία διακόπτεται κατά την εβδομάδα που ακολουθεί τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και την Πεντακοστή.

Οι Χριστιανοί Ορθόδοξοι ακολουθούν διαφορετικές πρακτικές νηστείας και συνήθως νηστεύουν για διαφορετικές χρονικές περιόδους. Μέχρι σήμερα, έχουν διερευνηθεί διαφορετικά είδη νηστείας όσον αφορά στην επίδρασή της στην υγεία του ανθρώπου. Τα πιο συχνά από αυτά είναι ο θερμιδικός περιορισμός, η νηστεία εναλλασσόμενων ημερών και ο διαιτητικός περιορισμός, όπως στην περίπτωση της ορθόδοξης χριστιανικής νηστείας. Ευεργετικές επιδράσεις στην υγεία έχουν αναφερθεί όσον αφορά τις χρόνιες παθήσεις στον άνθρωπο, καθώς και σε μοντέλα πειραματοζώων που ακολούθησαν νηστεία. Η ορθόδοξη χριστιανική νηστεία, ως μια μορφή περιοδικής χορτοφαγίας,  παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με την Μεσογειακή Δίαιτα που έχει αποδεδειγμένα συνδεθεί με μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης χρόνιων παθήσεων στον άνθρωπο.

Ορθόδοξη χριστιανική νηστεία και καρδιομεταβολικοί δείκτες υγείας

Αρκετές κλινικές μελέτες έχουν πραγματοποιηθεί κατά κύριο λόγο σε μοναχούς του Αγίου Όρους, αλλά και σε λαϊκούς Χριστιανούς Ορθόδοξους, διερευνώντας την επίδραση της χριστιανικής ορθόδοξης νηστείας σε βασικούς καρδιομεταβολικούς παράγοντες κινδύνου, όπως τα επίπεδα μεταγευματικής γλυκόζης στο αίμα, την ευαισθησία στην ινσουλίνη, το λιπιδαιμικό προφίλ και την αρτηριακή πίεση μετά από διαφορετικές χρονικές περιόδους νηστείας. Στις περισσότερες μελέτες, η νηστεία είχε ως αποτέλεσμα την βελτίωση του λιπιδαιμικού προφίλ, μειώνοντας σε σημαντικό βαθμό την ολική χοληστερόλη και την LDL χοληστερόλη. Η ευεργετική επίδραση στην ομοιόσταση των λιπιδίων φαίνεται, ωστόσο, να οφείλεται σε έναν συνδυασμό ευρύτερων αλλαγών στον τρόπο ζωής που συνοδεύουν την ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία και που υπερβαίνουν τις προτεινόμενες διατροφικές συνήθειες. Τα μέχρι τώρα αποτελέσματα είναι αντιφατικά όσον αφορά στην HDL χοληστερόλη και στην μεταγευματική γλυκόζη και χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης. Έχει, ωστόσο, διαπιστωθεί ότι οι μοναχοί παρουσιάζουν βελτιωμένη ευαισθησία στην ινσουλίνη συγκριτικά με τον γενικό πληθυσμό. Επιπλέον, οι μέχρι τώρα μελέτες δεν έχουν διαπιστώσει κάποια σημαντική επίδραση στην ρύθμιση της αρτηριακής πίεσης. Όλες, ωστόσο, οι μέχρι τώρα μελέτες αφορούν υγιείς πληθυσμούς και για τον λόγο αυτό θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να πραγματοποιηθούν μελλοντικές κλινικές μελέτες σε ειδικές κατηγορίες ασθενών με δυσλιπιδαιμία, όπως εκείνων με καρδιαγγειακή νόσο ή σακχαρώδη διαβήτη.

Ορθόδοξη χριστιανική νηστεία και ρύθμιση σωματικού βάρους

Η ορθόδοξη χριστιανική νηστεία φαίνεται να ασκεί ευεργετική επίδραση στην ρύθμιση του σωματικού βάρους. Σε μια πρόσφατη μελέτη, οι μοναχοί του Αγίου Όρους παρουσίασαν μικρότερο δείκτη μάζας σώματος και χαμηλότερη μάζα σωματικού λίπους. Σε μια προοπτική μελέτη, η νηστεία διάρκειας 40 ημερών οδήγησε στα ίδια ευεργετικά αποτελέσματα. Η μείωση του δείκτη μάζας σώματος στους νηστεύοντες προσέγγιζε το 1,5% αμέσως μετά το τέλος της νηστείας και πιθανό να αποδίδεται στην μειωμένη θερμιδική πρόσληψη σε συνδυασμό με την μείωση της κατανάλωσης λιπών και την αύξηση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών και ως εκ τούτου και φυτικών ινών κατά την διάρκεια της νηστείας. Σε μια πιο πρόσφατη μελέτη, επιβεβαιώθηκε η μείωση της μάζας σωματικού λίπους μετά από νηστεία 7 εβδομάδων, ενώ διαπιστώθηκε περαιτέρω αύξηση των επιπέδων της ορμόνης αδιπονεκτίνης που παρουσιάζει αντιαθηρογόνες ιδιότητες, καθώς και μείωση της περιφέρειας μέσης.

Ορθόδοξη χριστιανική νηστεία και διαιτητική επάρκεια

Η ποιότητα της δίαιτας, όπως επίσης, και η επάρκεια στην πρόσληψη των μακροθρεπτικών και μικροθρεπτικών συστατικών κατά την διάρκεια της ορθόδοξης χριστιανικής νηστείας αποτελεί πολύ σημαντικό θέμα αν αναλογιστούμε ότι αυτή διαρκεί για 180-200 ημέρες το χρόνο. Κατά την διάρκεια της νηστείας, η θερμιδική πρόσληψη μειώνεται σημαντικά σε ποσοστό που προσεγγίζει το 20%. Γενικότερα, οι μοναχοί του Αγίου Όρους παρουσιάζουν σημαντικά χαμηλότερη ημερήσια συνολική θερμιδική πρόσληψη τόσο σε περιόδους νηστείας όσο και σε περιόδους μη-νηστείας, με την πρόσληψη υδατανθράκων και κορεσμένων λιπών να είναι μειωμένη κυρίως στις περιόδους νηστείας. Μάλιστα, έχει παρατηρηθεί σημαντική μείωση στην πρόσληψη των ολικών και των επιβλαβών κορεσμένων και trans λιπαρών, καθώς και σημαντική αύξηση στην πρόσληψη φρούτων, λαχανικών, φυτικών ινών και θαλασσινών κατά την διάρκεια της νηστείας. Τα ευεργετικά πολυακόρεστα λιπαρά, όπως τα ψ-3 λιπαρά οξέα, που προέρχονται κυρίως από τα θαλασσινά, παρουσιάζουν οριακή μείωση στους νηστεύοντες, η οποία ωστόσο είναι εντός των φυσιολογικών ορίων. Όσον αφορά τα μικροθρεπτικά συστατικά, η πρόσληψη μαγνησίου και φολικού φαίνεται να αυξάνεται, ενώ η πρόσληψη ασβεστίου και νατρίου να μειώνεται κατά την διάρκεια της νηστείας. Η νηστεία δεν φαίνεται να επηρεάζει αρνητικά τα επίπεδα του σιδήρου, ούτε να προκαλεί σιδηροπενία, τουλάχιστον σε άτομα που έχουν φυσιολογικά επίπεδα σιδήρου πριν την έναρξη της νηστείας. Γενικότερα, η χριστιανική ορθόδοξη νηστεία δεν φαίνεται να επηρεάζει τα επίπεδα των βιταμινών, με εξαίρεση τις βιταμίνες B2 και D, όπου σε κάποιες μελέτες έχει καταγραφεί υποβιταμίνωση. Οι αντιοξειδωτικές βιταμίνες Α, C και Ε παρουσιάζουν και αυτές μια οριακή μείωση στους νηστεύοντες σε κάποιες μελέτες, η οποία ωστόσο είναι εντός των φυσιολογικών ορίων.

Χριστιανική ορθόδοξη νηστεία και δείκτες ψυχικής υγείας και ευζωίας

Γενικότερα, η υιοθέτηση ενός υγιεινού προτύπου διατροφής έχει ποικιλοτρόπως συνδεθεί με βελτιωμένους δείκτες ψυχικής υγείας και ευζωίας. Σε μια πρόσφατη μελέτη, η ορθόδοξη χριστιανική νηστεία συσχετίστηκε με βελτιωμένη γνωστική απόδοση και λειτουργία και μειωμένα επίπεδα άγχους και κατάθλιψης σε άτομα μέσης ηλικίας και ηλικιωμένους. Πολυάριθμες επιδημιολογικές μελέτες έχουν επιβεβαιώσει ότι η υψηλή κατανάλωση φρούτων, λαχανικών, φυτικών ινών, θαλασσινών και αντιοξειδωτικών βιταμινών συνδέεται με μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης καταθλιπτικής συμπεριφοράς, γνωστικών δυσλειτουργιών και αγχωδών διαταραχών. Σε μια πρόσφατη πιλοτική μελέτη καταγράφηκε βελτιωμένη γνωστική απόδοση και λειτουργία στους μοναχούς του Αγίου Όρους συγκριτικά με τον γενικό πληθυσμό. Παράλληλα, ο παραδοσιακός τρόπος ζωής των Χριστιανών Ορθοδόξων έχει συσχετιστεί με βελτιωμένες ψυχικές και όχι μόνο συμπεριφορές που προάγουν την ποιότητα ζωής, όπως μειωμένη ψυχολογική ένταση, αυξημένο αίσθημα ικανοποίησης της ζωής, υγιεινές διατροφικές συνήθειες, βελτιωμένη προσωπική υγιεινή και ικανοποιητική φυσική δραστηριότητα.

Συμπεράσματα

Η ορθόδοξη χριστιανική νηστεία αποτελεί, εδώ και αιώνες, ένα παραδοσιακό πρότυπο διατροφής που χαρακτηρίζεται από περιοδικά υψηλή κατανάλωση φρούτων, λαχανικών, φυτικών ινών και θαλασσινών, χαμηλή θερμιδική πρόσληψη και χαμηλή κατανάλωση κορεσμένων και trans λιπών που συνεργιστικά και αποδεδειγμένα προάγουν την υγεία και την ευζωία του ανθρώπου. Οι μελέτες που έχουν διερευνήσει την επίδραση της ορθόδοξης νηστείας θεωρούνται πολύ ενθαρρυντικές, αλλά είναι ακόμα σε πιλοτικό και πρώιμο στάδιο και πρέπει να επιβεβαιωθούν από μεγαλύτερες πολυκεντρικές κλινικές μελέτες που ταυτόχρονα θα πρέπει να εστιάσουν σε πιθανές διατροφικές ανεπάρκειες, αλλά και σε ειδικές κατηγορίες ασθενών με καρδιαγγειακά νοσήματα, σακχαρώδη διαβήτη, υπέρταση, αλλά και ψυχικές ασθένειες. Ο παραδοσιακός τρόπος ζωής με βάση την ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία αποτελεί απαραίτητο συνεργιστικό παράγοντα που σε συνδυασμό με τις χριστιανικές διατροφικές πρακτικές μπορούν να προάγουν την υγεία και την ευζωία του σύγχρονου ανθρώπου. Παράλληλα, το παραδοσιακό πρότυπο διατροφής της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας έχει όλα εκείνα τα απαραίτητα χαρακτηριστικά για να θεωρηθεί ως ένα βιώσιμο πρότυπο διατροφής με χαμηλό περιβαλλοντικό αποτύπωμα λόγω του ότι βασίζεται στην αυξημένη κατανάλωση τροφίμων φυτικής προέλευσης, προάγοντας σε πολλαπλά επίπεδα την πλανητική υγεία και αειφορία.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Giaginis C, Mantzorou M, Troumbis AY, Vasios GK. Christian orthodox fasting: Potential beneficial effects for human health. Pharmakeftiki 2022, 34(I): 2-16.
• Karras SN, Koufakis T, Adamidou L, Antonopoulou V, Karalazou P, Thisiadou K, Mitrofanova E, Mulrooney H, Petróczi A, Zebekakis P, Makedou K, Kotsa K. Effects of orthodox religious fasting versus combined energy and time restricted eating on body weight, lipid concentrations and glycaemic profile. Int J Food Sci Nutr 2021, 72(1): 82-92.
• Spanaki C, Rodopaios NE, Koulouri A, Pliakas T, Papadopoulou SK, Vasara E, Skepastianos P, Serafeim T, Boura I, Dermitzakis E, Kafatos A. The christian orthodox church fasting diet is Associated with lower levels of depression and anxiety and a better cognitive performance in middle life. Nutrients 2021, 13(2): 627.
• Koufakis T, Karras SΝ, Antonopoulou V, Angeloudi E, Zebekakis P, Kotsa K. Effects of orthodox religious fasting on human health: a systematic review. Eur J Nutr 2017, 56(8):2439-2455.