Αριστείδης Φασούλας,

Οδοντίατρος, MSc, PhD, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Τμήματος Επιστήμης Τροφίμων και Διατροφής Πανεπιστημίου Αιγαίου

Εισαγωγή

Τα ταχέως μεταβαλλόμενα μοντέλα ασθενειών (αύξηση των χρόνιων παθήσεων) σε όλο τον κόσμο, συνδέονται στενά με τον μεταβαλλόμενο τρόπο ζωής, που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και τις κοινές συνήθειες διατροφής. Οι διατροφικές συνήθειες, επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα όλα τα συστήματα στο ανθρώπινο σώμα, αφού η βέλτιστη ανάπτυξη και οι λειτουργίες του σώματος εξαρτώνται από τη σωστή διατροφή. Διαδραματίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των δοντιών, στο βλεννογόνο του στόματος, στη γλώσσα, στην ακεραιότητα των ούλων, στον σχηματισμό των οστών και στην εν γένει υγεία της στοματικής κοιλότητας. Επιπλέον, υπάρχει μια αλληλεξαρτώμενη σχέση μεταξύ στοματικής υγείας και διατροφής, καθώς η στοματική κοιλότητα λειτουργεί ως πύλη εισόδου στο ανθρώπινο σώμα και η κατάστασή της μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τη διατροφή, αλλά και να επηρεαστεί από αυτή, κατ’ επέκταση δε, να επηρεαστεί η  γενική υγεία, η ποιότητα ζωής και η ευημερία.

Η στοματική υγεία είναι πολύπλευρη και αφορά, την ικανότητα ομιλίας, το χαμόγελο, την οσμή, τη γεύση, την αφή, τη μάσηση, την κατάποση, την αναπνοή και τη μετάδοση μιας σειράς συναισθημάτων μέσω των εκφράσεων του προσώπου με τη συμμετοχή του κρανιοπροσωπικού συμπλέγματος (ΚΣ).

Στοματογναθικό σύστημα

Το στοματογναθικό σύστημα (ΣΣ) είναι ένα πολύπλοκο προσαρμοστικό σύστημα το οποίο περιλαμβάνει ένα σύνολο λειτουργικών στοιχείων και είναι υπεύθυνο για λειτουργίες που απαιτούνται καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής του ατόμου (μάσηση, κατάποση, ομιλία, αναπνοή), ενώ παράλληλα συμβάλλει στην έκφραση και στην αισθητική του προσώπου. Η αρμονική συνεργασία των λειτουργικών στοιχείων που το απαρτίζουν (γνάθοι, κροταφογναθικές διαρθρώσεις, μυς, δόντια, περιοδόντιο,  χείλη, παρειές, γλώσσα, έδαφος του στόματος, νεύρα αγγεία, και σύνδεσμοι των παραπάνω ιστών), είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την λειτουργική ικανότητα, την εύρυθμη λειτουργία και την καλύτερη απόδοσή του. Ωστόσο, εκτίθεται σε μια σειρά από μηχανικές και χημικές περιβαλλοντικές προκλήσεις. Η φθορά των δοντιών είναι ένα παράδειγμα της επίδρασης τέτοιων προκλήσεων, με αποτέλεσμα την απώλεια επιφανειακού σμάλτου και οδοντίνης. Η σκληρότητα της τροφής, η ένταση της δραστηριότητας της μάσησης και τα τρόφιμα χαμηλού pH, μπορούν να προκαλέσουν την φθορά των δοντιών. Ακόμη, η  ένταση και η διάρκεια του μηχανικού φορτίου που δρουν μέσω του οδοντικού φραγμού ευθύνονται για προσαρμοστικές αλλαγές και διαμορφώνουν τα στοιχεία που απαρτίζουν τη στοματική κοιλότητα, όπως και τις υποκείμενες περιοδοντικές δομές. Οι φυσικές δυνάμεις που ασκούνται στα δόντια έχουν επίσης ορθοδοντικές επιπτώσεις που μπορούν να προκαλέσουν υποτροπή οδοντογναθικών προβλημάτων. Η διατροφή είναι ένας από τους παράγοντες που συμβάλουν στην ανάπτυξη των φυσικών δυνάμεων που ασκούνται και στο φορτίο μεταξύ των περιφερικών επιφανειών των δοντιών που εκτελούν τον κύκλο μάσησης.

Μάσηση

Ο κύκλος μάσησης μπορεί να περιγραφεί ως μια ρυθμική μυϊκή δράση που ελέγχεται κεντρικά μέσω βρόγχων ιδιοδεκτικής ανάδρασης, που προέρχονται από κρανιοπροσωπικές δομές. Με την πάροδο του χρόνου, οι δυνάμεις που δρουν στα δόντια προκαλούν φθορά των δοντιών, ο βαθμός της οποίας καθορίζεται μεταξύ άλλων και από τη συνοχή των τροφίμων. Ο περιοδοντικός σύνδεσμος, οι μυϊκές ίνες και οι κροταφογναθικές αρθρώσεις παρέχουν ιδιοδεκτικές πληροφορίες και αποτελούν μέρος ενός βρόγχου ανατροφοδότησης που αλλάζει τον κύκλο μάσησης μέσω του κεντρικού «κέντρου μάσησης / λείανσης» στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Καθώς οι επιφάνειες των δοντιών μειώνονται από τη φθορά, το σχήμα της μάσησης γίνεται ευρύτερο. Το νευρομυϊκό σύστημα έχει σχεδιαστεί για να αλλάζει διαρκώς ανάλογα με το φορτίο μάσησης και να μετασχηματίζει την ανατομία των δοντιών .

Οι ασθένειες, της στοματικής κοιλότητας, όπως η τερηδόνα και οι περιοδοντοπάθειες, αλλά και οι όποιες μεταβολές στην αρχιτεκτονική δομή του ΣΣ, που επηρεάζουν τη λειτουργικότητά του, σχετίζονται άμεσα  η έμμεσα με τη διατροφική συμπεριφορά του ανθρώπου. Πέραν δε, των βιολογικών ζητημάτων, μπορεί να επηρεάσουν την  ψυχολογική, κοινωνική και σωματική του ευεξία.

Τερηδόνα

Η τερηδονική νόσος ανήκει στις συχνές χρόνιες παθήσεις και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως επιδημία, καθώς είναι η πιο διαδεδομένη μη μεταδοτική ασθένεια, όπως ορίζεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ). Στα παιδιά, είναι πέντε φορές συχνότερη από τον πυρετό και 14 φορές πιο συχνή από τη χρόνια βρογχίτιδα και η  συχνότητα εμφάνισής της μεταξύ των παιδιών και των εφήβων ηλικίας 5 έως 17 ετών είναι > 50%. Η  εγκατάστασή της  στον οργανισμό, σε αντίθεση με εκείνη της παχυσαρκίας, δεν είναι τροποποιήσιμη, κι ενώ οι επιφάνειες του βλεννογόνου του σώματος έχουν συνεχή κύκλο κυττάρων, τα δόντια δεν αναδιαμορφώνονται. Οι βλάβες που προκαλεί η καταστροφή των σκληρών οδοντικών ιστών μπορεί να είναι μη αναστρέψιμες αλλά παρόλα αυτά είναι αποκαταστάσιμες. Η αιτιολογία της είναι πολυπαραγοντική και πολύπλοκη και περιλαμβάνει περιβαλλοντικούς, συμπεριφορικούς, κοινωνικοοικονομικούς και βιολογικούς παράγοντες. Επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό, από τις διατροφικές συνήθειες, καθώς οι ζυμώσιμοι υδατάνθρακες είναι ένας από τους πιο κρίσιμους μεσολαβητές στην παθογένεσή της. Μεταξύ αυτών, η σακχαρόζη, αποτελεί τον πιο τερηδονογόνο υδατάνθρακα, δεδομένου ότι χρησιμεύει ως υπόστρωμα για την παραγωγή οξέων και εξωπολυσακχαριτών από μικροοργανισμούς που διευκολύνουν την έναρξη και τη συσσώρευση τερηδονογόνου βιοφίλμ).

Βιοφίλμ

Το βιοφίλμ ή βιοϋμένιο ή οδοντική μικροβιακή πλάκα (κολλώδες επίχρισμα το οποίο  είναι διαφανές ή λευκωπό ή υποκίτρινο), σχηματίζεται πάνω στις οδοντικές και γλωσσικές επιφάνειες όταν δεν βουρτσίζονται σωστά ή συχνά. Τα συστατικά που την απαρτίζουν αποτελούνται από υπολείμματα τροφών, διάφορα συστατικά του σάλιου και μικρόβια. Μελέτες υποδηλώνουν ότι οι αποθέσεις βιοφίλμ συσσωρεύονται σε μεγαλύτερες ποσότητες σε ακανόνιστες περιοχές (οδοντικές αύλακες και βοθρία), ουλοδοντικές σχισμές και τις πλευρικές επιφάνειες της γλώσσας. Η αφαίρεση του βιοφίλμ από διάφορες περιοχές της στοματικής κοιλότητας είναι ζωτικής σημασίας για την πρόληψη των οδοντοστοματολογικών διαταραχών και επιτυγχάνεται με τακτική ατομική απομάκρυνση π.χ. βούρτσισμα των δοντιών, μεσοδόντιο καθαρισμό  και επαγγελματική αφαίρεση όπως αποτρύγωγση (δηλ. αφαίρεση της τρυγίας (πέτρας) στο οδοντιατρείο) όταν η συσσώρευσή της πολλαπλασιαστεί και αλλάξει σύσταση

Περιοδοντική νόσος

Εκτός από τους οδοντικούς ιστούς εκτίθενται και  οι περιοδοντικοί ιστοί σε βακτηριακούς παράγοντες οι  οποίοι έχουν την ικανότητα να μεταβάλλουν πολλές τοπικές λειτουργίες, προκαλώντας διαταραχές.  Οι περιοδοντικές διαταραχές αποτελούν μια ομάδα παθολογικών καταστάσεων των περιοδοντικών ιστών που μπορούν να οδηγήσουν στην εγκατάσταση περιοδοντικής νόσου. Η περιοδοντική νόσος, (που ανάλογα με τη βαρύτητά της χαρακτηρίζεται από μικρή ουλική αιμορραγία κατά την ανίχνευση, μέχρι και βαριάς μορφής περιοδοντίτιδα),  είναι μολυσματική και φλεγμονώδης διαταραχή των δομών που υποστηρίζουν τα δόντια και είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης μεταξύ των παθογόνων βακτηρίων και της ανοσοαπόκρισης του ξενιστή. Η ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος του ξενιστή, κυρίως για προστατευτικούς σκοπούς, οδηγεί τελικά στην καταστροφή των ιστών μέσω της σύνθεσης και απελευθέρωσης των κυτοκινών, των προφλεγμονωδών μεσολαβητών και των μεταλλοπρωτεϊνασών. Μελέτες αναφέρουν ότι η περιοδοντίτιδα είναι μία από τις 10 πιο διαδεδομένες χρόνιες ασθένειες που πλήττουν τον παγκόσμιο πληθυσμό, με τον επιπολασμό της ουλίτιδας σε παιδιά και εφήβους να αγγίζει και το 34.7%. Η αυξημένη λοιπόν συχνότητα εμφάνισής της περιοδοντικής νόσου τα τελευταία χρόνια, οδήγησε τους ερευνητές στην αναζήτηση της σχέσης μεταξύ της περιοδοντίτιδας και των συστηματικών διαταραχών όπως ο σακχαρώδης διαβήτης, η ρευματοειδής αρθρίτιδα, οι καρδιαγγειακές παθήσεις και η παχυσαρκία.

Η συσχέτιση μεταξύ της παχυσαρκίας και της περιοδοντίτιδας, είναι ένας από τους πιο πρόσφατους τομείς έρευνας στην περιοδοντική ιατρική και οι πιθανές υποκείμενες βιολογικές διαδικασίες παραμένουν ασαφείς. Ωστόσο, ο λιπώδης ιστός απελευθερώνει προφλεγμονώδεις κυτοκίνες και ορμόνες, αναφερόμενες διεθνώς ως αδιποκυτοκίνες, οι οποίες προκαλούν φλεγμονώδεις διεργασίες και διαταραχές οξειδωτικού στρες, δημιουργώντας μια παρόμοια παθοφυσιολογία μεταξύ των δύο ασθενειών. Αυτή η συσχέτιση αναφέρθηκε για πρώτη φορά σε ζώα το 1977 και στους ανθρώπους το 1998. Από τότε, η υπόθεση ότι η παχυσαρκία είναι ένας παράγοντας κινδύνου για περιοδοντίτιδα αποδεικνύεται από αρκετές επιδημιολογικές μελέτες. Επιπλέον μελέτες αναφέρουν μια γνωστή εδώ και δεκαετίες σχέση, μεταξύ κακής στοματικής υγιεινής, τερηδόνας  και περιοδοντικής νόσου. Βρέθηκε επίσης, αν και η στατιστική αιτιότητα δεν έχει αποδειχθεί, μια αδύναμη σχέση με το βρουξισμό  (κοινώς, τρίξιμο ή κροτάλισμα των δοντιών), την απώλεια της οπίσθιας στήριξης και τη μονόπλευρη οπίσθια σταυροειδή σύγκλειση. Σε μια πρόσφατη μελέτη, βρέθηκαν όχι στατιστικά σημαντικές συσχετίσεις, μεταξύ στατικής και δυναμικής δυσπλασίας της κροταφογναθικής άρθρωσης. ο επιπολασμός της οποίας κυμαίνεται  από 16 έως 68%, στα παιδιά και στους εφήβους.

Ορθοδοντική διαταραχή

Μια ακόμη από τις διαταραχές του ΣΣ, είναι η ορθοδοντική διαταραχή η οποία είτε αφορά το μέγεθος, το σχήμα και τη θέση των δοντιών μέσα στον  οδοντικό φραγμό, είτε προκύπτει από μη φυσιολογική ανάπτυξη και διαμόρφωση των δύο γνάθων. Οι ανωμαλίες των δοντιών, μπορεί να προκαλέσουν διαταραχή της ισορροπίας του ΣΣ, όπως και η προαναφερόμενη  κινητικότητα των δοντιών, σε απάντηση των φυσικών δυνάμεων της κατάτμησης και της μάσησης των τροφών, αλλά και λόγω ανθυγιεινών συνηθειών όπως η απομύζηση δακτύλων (αντίχειρων) στα παιδιά ή η ώθηση της γλώσσας. Ωστόσο, παρόλο που  δεν αποτελεί απειλητική για τη ζωή κατάσταση, μπορεί να επιφέρει  αρνητικές ψυχολογικές  και ψυχοκοινωνικές επιδράσεις. Έτσι η διαταραχή στη σύγκλειση μπορεί να αποτελέσει μια σοβαρή απειλή για την ποιότητα της ζωής ενός ατόμου, αιτία για κακή περιοδοντική κατάσταση, εξασθενημένη λειτουργία μάσησης και ωτορινοφαρυγγικές διαταραχές πρέπει δε να θεωρείται ως πρόβλημα υγείας. Η πρόληψη, η έγκαιρη διάγνωση και η διόρθωση της διαταραγμένης  σύγκλεισης μπορεί να εμποδίσουν τις προερχόμενες από αυτή, λειτουργικές ανωμαλίες της στοματικής κοιλότητας.

Διατροφική συμπεριφορά

Η διατροφική συμπεριφορά απεικονίζει τις επιλογές των τροφίμων και τον τρόπο κατανάλωσής τους, στην καθημερινή ζωή των ατόμων.  Αν και οι άνθρωποι είναι παμφάγα ζώα, κάθε πολιτισμός, κάθε κοινωνία και κάθε άτομο έχει κάποιες συγκεκριμένες προτιμήσεις. Αυτό μπορεί να οφείλεται σε προσωπικές, κοινωνικές, πολιτισμικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις. Ωστόσο, οι διαιτητικές επιλογές μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο υγιείς. Καθώς οι διατροφικές συνήθειες των νέων παρουσιάζουν σημαντικές μεταβολές σε όλο τον κόσμο, με επεξεργασμένα και γρήγορα τρόφιμα και  ποτά, τα οποία καταναλώνονται συχνότερα από ποτέ, οδηγούν τελικά στην  επικράτηση της οδοντικής τερηδόνας και της παχυσαρκίας. Σε βάθος χρόνου, μελέτες έχουν αποδείξει ότι η  παχυσαρκία στην παιδική ηλικία συνδέεται με αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, την ψυχοκοινωνική κατάσταση και την ποιότητα ζωής των παιδιών και έχει μακροπρόθεσμα αρνητικές κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες. Τα παχύσαρκα παιδιά είναι πιθανό να παραμείνουν παχύσαρκα ως ενήλικες και επομένως κινδυνεύουν από χρόνιες ασθένειες όπως ο διαβήτης, οι καρδιαγγειακές  παθήσεις ή κάποιες μορφές καρκίνου. Φαίνεται τελικά ότι η κατάσταση της υγείας δεν εξαρτάται μόνο από τους σύγχρονους περιβαλλοντικούς ή συμπεριφορικούς καθοριστικούς παράγοντες, αλλά και από τις αναπτυξιακές διαδικασίες και τις πρώιμες περιβαλλοντικές επιδράσεις.

Επίδραση της διατροφικής συμπεριφοράς στην κρανιοπροσωπική μορφολογία

Περιστασιακά, έχουν υπάρξει μελέτες που διερεύνησαν τη σχέση μεταξύ της διατροφικής συμπεριφοράς και της κρανιοπροσωπικής μορφολογίας. Πολλές από τις διαθέσιμες αυτές μελέτες αφορούν το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο, εξετάζοντας το θέμα διαχρονικά και από εξελικτική άποψη. Ωστόσο, οι μελέτες αυτές διαφέρουν από την άποψη του υλικού και της μεθοδολογίας και μερικές φορές τα ευρήματά τους είναι ασαφή και αλληλοαναιρούμενα .

Η μασητική φόρτιση θεωρείται ως ένα από τα σημαντικότερα ερεθίσματα που προκαλεί διαφορές στην κρανιοπροσωπική μορφολογία μεταξύ των σύγχρονων ανθρώπων. Έτσι, στο διάβα της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους (τροφοσυλλέκτη, κυνηγού γεωργού), η διερεύνηση της επίδρασης των  διαφορετικών  περιβαλλοντικών  και διατροφικών  συνθηκών στη διαμόρφωση της κρανιοπροσωπικής μορφολογίας, αποτέλεσε το έναυσμα μελετών. Βάσει λοιπόν αποτελεσμάτων διαφόρων μελετών υποστηρίχθηκε ότι ο περιορισμός της μασητικής λειτουργίας, η επεξεργασία των τροφίμων και ο υποσιτισμός, συμβάλουν στη μεταβολή του μεγέθους του προσώπου, αλλά και επιμέρους ανατομικών χαρακτηριστικών του στοματογναθικού συστήματος (ΣΣ). Σύμφωνα με μια πρόσθετη θεωρία, το είδος της τροφής των ζώων (παμφάγων και σαρκοφάγων) και κατ’ επέκταση η μασητική ισχύς που ασκούν  για την κατάτμηση της τροφής αποτέλεσαν σημαντικό παράγοντα εξελικτικής προσαρμογής στην κτηνοτροφική οικολογία.

Εξαιτίας δε, της ισχυρής άποψης που επικρατεί  σχετικά με την ανατομία του προσώπου του Νεάντερνταλ ως αποτέλεσμα προσαρμοστικής αντίδρασης στις αυξημένες  δυνάμεις της  μασητικής λειτουργίας, μελέτη που διεξήχθη με τρισδιάστατο ψηφιοποιητή για τον έλεγχο της παραγωγής δύναμης, υπέδειξε ότι η εκβιομηχάνιση της τροφής δεν αποτέλεσε το έναυσμα για τη διαφοροποίηση του σκελετού του προσώπου του μεταγενέστερου ανθρώπου, επισημάνθηκε όμως η ανάγκη διερεύνησης επιπλέον παραγόντων π.χ. κλιματολογικών κ.ά. για τον προσδιορισμό της αρχιτεκτονικής ανατομίας του προσώπου του  Νεάντερταλ.

Διατροφικοί και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την μασητική λειτουργία και την οδοντοφυΐα

Η εξέλιξη της οδοντιατρικής επιστήμης και τα προγράμματα πρόληψης που εφαρμόζονται στις σύγχρονες κοινωνίες, έχουν πετύχει τη διατήρηση των φυσικών δοντιών μέχρι τα βαθιά γεράματα. Παρά ταύτα ορισμένοι παράγοντες (π.χ. φαρμακευτική αγωγή, νοσήματα, προχωρημένη ηλικία, πλημμελής φροντίδα κ.ά.) οδηγούν σε τεχνητές οδοντοστοιχίες. Η ολική ανοδοντία και η εν μέρει υποκατάσταση της μάσησης με ολικές τεχνητές οδοντοστοιχίες αποτελεί ένα είδος αναπηρίας το οποίο μπορεί να επηρεάσει δραματικά τη θρέψη, με την αποφυγή μάσησης κ.ά. Έτσι, ολοένα και περισσότερες έρευνες υποστηρίζουν τη συσχέτιση της στοματικής υγείας, με την ποιότητα ζωής και με τη γενικότερη υγεία του ανθρώπινου οργανισμού και την μεταξύ  τους αλληλεπίδραση και συνδέουν  τη μασητική δυνατότητα με τη διατροφική κατάσταση. Ακόμη η μασητική απόδοση συσχετίζεται με το BMI, την ηλικία, τη μασητική ισχύ, την ύπαρξη νυχτερινού βρουξισμού των δοντιών την οδοντική σύγκλιση, την οδοντοπροσωπική μορφολογία και την στοματοπροσωπική λειτουργία. Υποστηρίζεται δε και η επιρροή του ΔΜΣ, της οδοντικής σύγκλισης και της λειτουργίας της γνάθου στην ισχύ του δαγκώματος, καθώς και του φύλου και του ύψος του σώματος. Σε μελέτη που έγινε σε δείγματα προϊστορικών ανθρώπων, όπου αναζητήθηκαν φθορές των δοντιών που οφείλονταν στη μάσηση σκληρών μη επεξεργασμένων τροφίμων στους κυνηγούς συλλέκτες και πιο επεξεργασμένων τροφίμων στους αγρότες, προέκυψαν ευρήματα που συνηγορούν στις διαφορετικές επιπτώσεις – φθορές των οδοντικών ιστών, ανάλογα με την χρονική περίοδο και το είδος των τροφών .

Σχέση μεταξύ του δείκτη μάζας σώματος (ΔΜΣ) και της λειτουργίας του στοματογναθικού συστήματος

Είναι γνωστό ότι η διαταραχή του ενεργειακού ισοζυγίου συνδέεται με τη διαφοροποίηση του ΔΜΣ, ωστόσο υπάρχουν μελέτες που συνδέουν τους παράγοντες αυτούς με τη μασητική ικανότητα. Έτσι, υποδεικνύεται από μελέτες ότι τα ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά, η διατροφική συμπεριφορά σε σχέση με το θηλασμό, η χορήγηση τροφής με θήλαστρο, η σύσταση της τροφής και η οδοντική σύγκλιση, συσχετίζονται με διαφοροποίηση στη μασητική συμπεριφορά και δυσχερέστερη μασητική λειτουργία, επιπλέον, η ισχύς της οδοντικής σύγκλισης και η απόδοση μάσησης ενδεχομένως να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση του ΔΜΣ σε πληθυσμό ατόμων  ≥ 60 ετών που διαβιούν μόνα τους.

Συμπεράσματα

Οι Διατροφικές συνήθειες αποτελούν κρίσιμο παράγοντα, που επηρεάζει το σωματικό βάρος και την υγεία της στοματικής κοιλότητας (οδοντική τερηδόνα, περιοδοντικές παθήσεις, ορθοδοντικές διαταραχές). Ο παρατεταμένος  αριθμός μασητικών κύκλων και η επιλογή σκληρής αντί μαλακής τροφής έχουν συνδεθεί με χαμηλότερο κίνδυνο ορθοδοντικών διαταραχών. Η αυξημένη επικράτηση της παιδικής παχυσαρκίας και των διαταραχών της στοματικής υγείας, αποτελούν σημαντικό ζήτημα δημόσιας υγείας. Απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση, καθώς και καθιέρωση προληπτικών προγραμμάτων δημόσιας υγείας που να εστιάζουν στη σημασία της ορθής σωστής στοματικής υγιεινής, των υγιών διατροφικών συμπεριφορών και στον περιορισμό των ανισοτήτων στην πληροφόρηση και στην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας.

Βιβλιογραφία

Fasoulas A, Pavlidou E, Kiortsis D, Petridis D, Mantzorou M, Seroglou K and Giaginis C.  Preventing Obesity and Promoting Oral Health in School-Aged Children by the use of Multi-Targeted Programs:  A 3 Year Cohort Study.  Austin J Dent. 2020; 7(2): 1138.

Fasoulas A, Pavlidou E, Petridis D, Mantzorou M, Seroglou K, Giaginis C. Eating habits as a common risk factor for obesity and oral health disorders in school children.  Austin J Nutri Food Sci.  2019; 7(7): 1129.

Fasoulas A, Pavlidou E, Petridis D, Mantzorou M, Seroglou K, Giaginis C. Detection of dental microbial plaque with disclosing agents in the context of preventive oral hygiene training programs. HELIYON.  2019;  5 (7):  e02064.

Fasoulas A, Pavlidou E, Petridis D, Giaginis C. Current evidence for the possible interactions of nutritional behavior with the development and formulation of the stomatognathic system within the craniofacial complex.  J Food Nutr Disord. 2017; 6:2.