Γεώργιος Αντάσουρας, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, MSc, PhDc, Τμήμα Επιστήμης Τροφίμων & Διατροφής, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Τον τελευταίο αιώνα, ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει τετραπλασιαστεί με αποτέλεσμα να έχει αυξηθεί και η παγκόσμια ζήτηση τροφίμων. Τα περιβαλλοντικά ζητήματα που έχουν προκύψει είναι μεγάλα και σχεδόν όλοι οι επιστήμονες που ασχολούνται με το κλίμα συμφωνούν ότι οι κυβερνήσεις, οι μεγάλες βιομηχανίες αλλά και οι ίδιοι οι καταναλωτές θα πρέπει να δράσουν άμεσα. Διότι, καθημερινά μεγάλες ποσότητες τροφίμων παράγονται, επεξεργάζονται, μεταφέρονται και καταναλώνονται, με αποτέλεσμα οι δραστηριότητες αυτές να έχουν άμεσο αντίκτυπο τόσο στην ανθρώπινη υγεία όσο και στο περιβάλλον. Από τα τρόφιμα που παράγονται και μεταποιούνται, φαίνεται ότι το κρέας και τα προϊόντα του αποδίδουν τις μεγαλύτερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, ενώ ακολουθούν τα γαλακτοκομικά προϊόντα. Για το σκοπό αυτό δημιουργήθηκε ο όρος βιώσιμη διατροφή, δηλαδή η διατροφή εκείνη με τις χαμηλότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις που συμβάλει στην ασφάλεια των τροφίμων και της υγιεινής ζωής γενικότερα για τις σημερινές, αλλά και τις μελλοντικές γενιές.

Ανθρώπινες δραστηριότητες και περιβάλλον

Οι κυριότερες επιπτώσεις που απειλούν σήμερα τον πλανήτη μας και αποδίδονται περισσότερο σε ανθρώπινη δραστηριότητα παρά σε φυσικά αίτια ονομάζονται περιβαλλοντικά ή οικολογικά προβλήματα. Είναι γεγονός ότι, τα περισσότερα από αυτά τα προβλήματα άρχισαν να εμφανίζονται με τον ερχομό την τεχνολογικής ανάπτυξης και κυρίως μετά τη βιομηχανική επανάσταση. Τα κυριότερα από αυτά είναι η κλιματική αλλαγή το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η τρύπα του όζοντος, η υπερθέρμανση του πλανήτη, η όξινη βροχή, η περιβαλλοντική ρύπανση, η αποψίλωση των δασών, η ερημοποίηση, αλλά και η εξαφάνιση ορισμένων βιολογικών ειδών.

Σύμφωνα με την διεθνή επιστημονική κοινότητα, οι ανθρώπινες δραστηριότητες και κυρίως η καύση άνθρακα και πετρελαίου, έχουν αυξήσει την θερμοκρασία της γης λόγω της αύξησης των συγκεντρώσεων των αερίων που παγιδεύουν τη θερμότητα στην ατμόσφαιρα. Επομένως, όσα περισσότερα από αυτά τα αέρια συγκεντρώνονται στην ατμόσφαιρα τόσο θα ανεβαίνει η θερμοκρασία της γης με την πάροδο του χρόνου. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι κατά την διάρκεια του 21ου αιώνα, υπάρχει το ενδεχόμενο η παγκόσμια θερμοκρασία να αυξηθεί μέχρι και 6,39οC, προκαλώντας στο πλανήτη μεγάλα προβλήματα τα οποία μπορούν να επιφέρουν καταστροφικές συνέπειες.

Φαινόμενο του θερμοκηπίου

Το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το φαινόμενο του θερμοκηπίου διότι και τα δύο σχετίζονται με την αύξηση της θερμοκρασίας της γης. Πιο συγκεκριμένα, το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι η διαδικασία κατά την οποία η ατμόσφαιρα ενός πλανήτη συγκρατεί θερμότητα από τον εγκλωβισμό συγκεκριμένων αερίων τα οποία έχουν την ιδιότητα να απορροφούν και να εκπέμπουν ακτινοβολία. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μία φυσική διαδικασία, κατά την οποία η γη προστατεύεται από τις πάρα πολύ χαμηλές θερμοκρασίες. Χωρίς αυτό το μηχανισμό, η μέση θερμοκρασία της γης θα ήταν περίπου 35ο C χαμηλότερη και άρα δεν θα υπήρχε ζωή στον πλανήτη.

Αέρια του θερμοκηπίου και πηγές προέλευσης

Τα κυριότερα αέρια που βρίσκονται φυσικά στην ατμόσφαιρα και φέρεται να προκαλούν το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι:

Τα συγκεκριμένα αέρια παράγονται με σκοπό να διατηρούν την θερμοκρασία της γης σε ιδανικές συνθήκες συμβατές με την ζωή. Ωστόσο, είναι αδύνατον να δοθούν συγκεκριμένα ποσοστά των παραπάνω αερίων, διότι η συγκέντρωση τους στην ατμόσφαιρα δεν παρουσιάζει σταθερές τιμές, αν και η ανθρώπινη δραστηριότητα φαίνεται να είναι υπεύθυνη σε μεγάλο βαθμό για την αύξηση τους.

Αέρια του θερμοκηπίου και σύστημα τροφίμων

Το σύστημα παραγωγής, επεξεργασίας, μεταποίησης, συντήρησης και διαχείρισης των τροφίμων έχει αναγνωριστεί ως ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που συμβάλλουν στην ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή, αφού είναι υπεύθυνο για το 22-37% των συνολικών εκπομπών παγκοσμίως και για το 30% των εκπομπών στην Ευρώπη, ενώ από αυτό το ποσοστό το 18% φαίνεται να προέρχεται από την παραγωγή ζωικών προϊόντων.
Μία από τις πιο πρόσφατες εκθέσεις για την κλιματική αλλαγή ανέφερε ότι η παγκόσμια γεωργία παράγει το 10-12% των συνολικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, ενώ το ποσοστό αυτό αναμένεται να διπλασιαστεί έως το 2030, λόγω της αυξανόμενης ζήτησης για κρέας, ειδικά στις χώρες με μεταβατικές οικονομίες. Το μεγαλύτερο πρόβλημα από τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου εντοπίζετε μόλις τα τρόφιμα εγκαταλείψουν το αγρόκτημα λόγω της αυξημένης χρήσης ορυκτών καυσίμων.

Βιώσιμη διατροφή και περιβάλλον
Η επιλογή των καταναλωτών μπορεί να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στον προσανατολισμό της παραγωγής τροφίμων προς τη βιωσιμότητα, επιλέγοντας συγκεκριμένους τύπους προϊόντων ανάλογα με τη γεωγραφική τους προέλευση, αλλά και τη διαδικασία παραγωγής, δημιουργώντας έτσι προστιθέμενη αξία ειδικά για τους μικρούς παραγωγούς. Οι βιώσιμες διατροφές θεωρούνται εκείνες που έχουν «χαμηλές περιβαλλοντικές επιπτώσεις και σέβονται τη βιοποικιλότητα, ενώ βελτιστοποιούν τους φυσικούς και ανθρώπινους πόρους.

Το μοντέλο της βιώσιμης διατροφής

Συστήματα τροφίμων και βιωσιμότητα

Ως βιώσιμο ή αειφόρο σύστημα τροφίμων ορίζεται ο τύπος εκείνος του συστήματος που παρέχει υγιεινά τρόφιμα στους ανθρώπους, δημιουργώντας παράλληλα βιώσιμα περιβαλλοντικά, κοινωνικά, και οικονομικά συστήματα. Τα συγκεκριμένα συστήματα τροφίμων ξεκινούν με την ανάπτυξη βιώσιμων γεωργικών πρακτικών, την ανάπτυξη πιο βιώσιμων συστημάτων διανομής τροφίμων, τη δημιουργία βιώσιμων διατροφών και τη μείωση της σπατάλης τροφίμων σε όλο το σύστημα από την παραγωγή μέχρι την κατανάλωση αυτών. Είναι δηλαδή η διατροφή εκείνη που παράγεται και παρέχεται με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι ποιο ασφαλείς για τους ανθρώπους, τον πλανήτη και την κοινωνία, χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να καλύπτουν τις διατροφικές τους ανάγκες.

Τοπικά συστήματα τροφίμων και βιωσιμότητα

H προώθηση των τοπικών συστημάτων τροφίμων και των σύντομων αλυσίδων εφοδιασμού ως μέσο για τη βελτίωση της βιωσιμότητας του συστήματος τροφίμων περιγράφεται με την έννοια των «διατροφικών μιλίων». Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, αρκετές ευρωπαϊκές χώρες δημιούργησαν διαδικτυακές πλατφόρμες για να δώσουν ορατότητα στους τοπικούς παραγωγούς τροφίμων και να τους συνδέσουν με τους καταναλωτές. Την ίδια στιγμή όμως, άλλοι φορείς προειδοποίησαν ότι η υπερβολική εξάρτηση από την τοπική παραγωγή μπορεί να προκαλέσει ελλείψεις τροφίμων αντί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση της επισιτιστικής ασφάλεια. Ως εκ τούτου, σε μία αειφόρο ανάπτυξη ενός συστήματος τροφίμων, η βιωσιμότητα θα πρέπει να εξετάζεται ολιστικά. Για τον λόγο αυτό, το σύστημα τροφίμων θα πρέπει να παράγει θετική αξία σε τρεις διαστάσεις (περιβαλλοντική, κοινωνική, οικονομική) ταυτόχρονα.

Συμπέρασμα

Ενώ η παραγωγή κρέατος αυξάνεται δραματικά τα τελευταία χρόνια, ως αποτέλεσμα της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού και της κατανάλωσης κρέατος ανά κεφαλή, παράλληλα διαπιστώνεται ότι το συγκεκριμένο τρόφιμο έχει και τη μεγαλύτερη οικολογική επίπτωση (κυρίως το κόκκινο) σε σχέση με φυτικά τρόφιμα, όπως τα φρούτα και τα λαχανικά, τα οποία έχουν σαφώς περιορισμένη επίπτωση στο περιβάλλον. Σε γενικές γραμμές, ο τομέας του κρέατος είναι ένας από τους κλάδους τροφίμων που επιφέρει παγκόσμιες περιβαλλοντικές επιπτώσεις ανεξαρτήτως από το είδος του κρέατος, αλλά και την τεχνολογία που εφαρμόζεται, αφού η παραγωγή του επηρεάζει αρνητικά την κλιματική αλλαγή μέσω διαφόρων επιπτώσεων που προκαλεί η εκτροφή, επεξεργασία και διανομή του κρέατος στις μεγάλες βιομηχανίες.

Φαίνεται λοιπόν ότι υγεία του πλανήτη περνά μέσα από το πιάτο μας και αυτό διότι οι διατροφικές μας επιλογές δεν επηρεάζουν μόνο τη δική μας υγεία αλλά και το περιβάλλον. Σύμφωνα λοιπόν με το μοντέλο της βιώσιμης διατροφής, η υιοθέτηση μιας διατροφής φιλικής προς τον πλανήτη θα μπορούσε να μειώσει παγκοσμίως τις εκπομπές του διοξειδίου του άνθρακα με αποτέλεσμα να συμβάλει στην σταθεροποίηση του κλίματος, να περιορίζει την απώλεια άγριας ζωής, να περιορίζει την χρήση γης για καλλιέργεια, ενώ παράλληλα προσφέρει υγεία και μακροζωία για τον άνθρωπο.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

Aboussaleh, Y., Capone, R., Bilali, H. E. (2017). Mediterranean food consumption patterns: Low environmental impacts and significant health–nutrition benefits. Proceedings of the Nutrition Society, 76(4), 543–548.
Alsaffar, A. A. (2016). Sustainable diets: The interaction between food industry, nutrition, health and the environment. Food Science and Technology International, 22(2), 102–111.
Altomare, R., Cacciabaudo, F., Damiano, G., Palumbo, D., Gioviale, M. C., Bellavia, M., Monte, A. I. L. (2013). The Mediterranean Diet: A History of Health. The Mediterranean Diet, 42, 9.
Angus, J. F., Kirkegaard, J. A., Hunt, J. R., Ryan, M. H., Ohlander, L., Peoples, M. B. (2015). Break crops and rotations for wheat. Crop and Pasture Science, 66(6), 523.
Banhazi, T. M., Babinszky, L., Halas, V., Tscharke, M. (2012). Precision Livestock Farming: Precision feeding technologies and sustainable livestock production. International Journal of Agricultural and Biological Engineering, 5(4), 54-61.
Barrera, E. L., Hertel, T. (2021). Global food waste across the income spectrum: Implications for food prices, production and resource use. Food Policy, 98, 101874.
Barthelmie, R. J. (2022). Impact of Dietary Meat and Animal Products on GHG Footprints: The UK and the US. Climate, 10(3), 43.
Bell, E. M., Horvath, A. (2020). Modeling the carbon footprint of fresh produce: Effects of transportation, localness, and seasonality on US orange markets. Environmental Research Letters, 15(3), 034040.
Bellarby, J., Foereid, B., Hastings, A. (2008). Cool Farming: Climate impacts of agriculture and mitigation potential.
Berlin, J., Sonesson, U. (2008). Minimising environmental impact by sequencing cultured dairy products: Two case studies. Journal of Cleaner Production, 16(4), 483–498.